„Betwixted“ je naslov umjetničke knjige akademske slikarke Ane Aleksić koja sadrži kolaže nastale na osnovu slučajno nađenih negativa anonimnog autora iz 1970-tih ili 1980-tih godina. U eseju koji prenosimo autorka piše o svom radu u kontekstu tema (ne)vidljivosti ženskog autorstva u istoriji umjetnosti, seksualne objektifikacije ženskog tijela i mogućnosti otpora kroz brisanje muškog pogleda (male gaze)
Na osnovu analize otisaka ruku iz osam različitih pećina u Francuskoj i Španiji, arheolog Din Snou iz Državnog Univerziteta Pensilvanije zaključuje da su tri četvrtine uzoraka otisci ženskih ruku. Iako postoje slične studije sa drugačijim zaključcima (biolog R. Dejl Gatri sličnom analizom dolazi do zaključka da su uglavnom u pitanju otisci dječaka adolescenata), većina odobrava Snouovo istraživanje zbog vjerodostojnosti dokaza. Ovo istraživanje se smatra revolucionarnim, s obzirom da je do tada važilo da su prvi umjetnici bili muškarci. Kejlija R. Vandervetering navodi da su stavovi o Venerama, najpoznatijim reprezentacijama žene u praistorijskoj umjetnosti, dobar primjer izmjene percepcije pod uticajem usvojenog znanja. One važe za simbol plodnosti i seksualne želje, ali ne postoji dokaz da su ih pravili muškarci. Tvrdnje da njihova nagost implicira erotiku odbacuje uz komentar da se u gornjem paleolitu nagost tijela doživljavala potpuno drugačije nego danas i u viktorijanskom dobu, kada su figurine otkrivene.
Nenad Pilipović iz Pančeva na lokalnom buvljaku nalazi kesu punu filmskih negativa 2020. godine. Velika većina prikazuje žene u lascivnim pozama koje poziraju ispred objektiva, a na osnovu njihove šminke i frizura zaključujemo da su načinjene 70-ih i 80-ih godina prošlog vijeka. Nenad kesu ostavlja Aleksi Vitoroviću koji tada započinje svoj ekperimentalni mikroizdavački projekat Varikina. Na jesen 2022. godine, zahvaljujući Aleksi, negativi dolaze do mene.
Pojedini izvori ukazuju da su žene antičkog svijeta našle mjesto u umjetnostima i zanatima. „Kaputi Hidria“ vaza prikazuje žene i muškarce koji skupa rade na oslikavanju vaza u radionici. Plinije Stariji spominje mnoge slikarke: Timaretu, Aristaretu, Irenu, Laju, Anaksandru... Najpoznatija među njima, Helena iz Egipta, slikala je „Bitku kod Isa“ koja je izgubljena, ali se pretpostavlja da je ona koristila kao predložak za Aleksandrov mozaik iz Pompeje. U srednjem vijeku aktivno je dosta umjetnica, koje rade na rukopisima, iluminacijama, tapiserijama, vezovima. Svestrana Hildegarda Bingenska se pored iluminiranih rukopisa bavila i kompozicijom, filozofijom, misticizmom i pisanjem. Na našim prostorima se ističe Jefimija, jedna od najznačajnijih srednjevjekovnih srpskih pjesnikinja, koja je bila i darovita vezilja. Njena zaostavština su tri zapisa – prinošenija. Kao motiv, žene su prikazane kao svetice, majke, vladarke, a srednjevjekovni ideal žene je Bogorodica i njeno djevičanstvo i ljubav prema sinu i Bogu.
Bili smo zapanjeni arhivom i radom tog nepoznatog čovjeka, vjerujući da je u pitanju jugoslovenski fotograf sa internacionalnom karijerijom. Zahvaljujući pojedinim detaljima (tekst, raster, ponovljene istovjetne fotografije sa čudnim uglom ili zumirane itd.) shvatili smo da se radi o refotografijama: autor nije fotograf angažovan za magazin, već čovjek koji u kućnoj radinosti fotografiše porno magazine iz raznih zemalja. Ne fotografiše za pare, ili slavu već (vjerovatno) krišom doma fotografiše žene u magazinima. Tu postaje zanimljivo: nije fetišizirana samo žena u magazinu, već i magazin kao objekt, pa onda i fotografija kao medij. Taj jedan posmatrač postaje autorom i mi imamo jedinstvenu priliku da stanemo na njegovo mjesto i posmatramo te magazine njegovim očima.
Eva Žao navodi da je u renesansi žena smatrana intelektualno inferiornijom od muškarca, i stoga je bilo neprimjereno da pokuša savladati slikarske probleme. Žene iz viših slojeva su, zahvaljujući obrazovanju, mogle naučiti cijeniti umjetnost i eventualno finansijski podržavati umjetnike. One koje su uspijevale izučiti zanat (uglavnom preko porodičnih veza) bile su ograničene na „ženske teme“: religijske motive, portrete i autoportrete. Lavinija Fontana je prva žena koja je primljena na Rimsku Akademiju San Luka, što je čini prvom profesionalnom umjetnicom u istoriji umjetnosti. Plautila Neli, časna sestra koja je slikala u samostanu, jedna je od najproduktivnijih umjetnika/ca svog doba. Danas je sačuvano tridesetak njenih djela, među kojima je „Tajna večera“ (1568), najraniji poznati ženski prikaz ove scene. Sofonisba Anguisola, zahvaljujući talentu i obrazovanju, dospijeva u dvorac Filipa II od Španije kao dvorska slikarka. Ipak, slikarstvo je bilo rezervisano za muškarce, pa joj je dodijeljena titula dvorske dame. Njoj je to omogućilo da se usavršava na dvoru među značajnim umjetnicima, ali je to dovelo do pripisivanja njenih djela kolegama slikarima. Najpoznatiji je slučaj njene slike „Kralj Filip II“ (1565), za koju se sve do analiza vršenih 1990-ih vjerovalo da pripada Alonsu Sančezu Koelju. Smatra se da je u renesansi naslikan prvi nereligijski ženski akt: 1485. Botičeli slika „Rođenje Venere“. Aktovi postaju čest motiv renesansnih slika koji umjetniku omogućava da pokaže svu raskoš svog dara. Žene na slikama su idealizovane i prate tadašnji ideal ljepote.
U svojoj praksi se, između ostalog, bavim manipulacijom slikom, pa sam tražila način da iskoristim te negative. Ubrzo mi je postalo jasno da mogu lako doći do nove slike zahvaljujući transparenciji filmske trake, pa sam počela praviti jednostavne kolaže, analogne duple ekspozicije: lijepila sam dva negativa jedan za drugi. Ono što je počelo kao kratki eksperiment, preraslo je u oko 120 kolaža. Većina njih (84 rada u pozitivu i negativu) čini umjetničku knjigu „Betwixted“, izdatu u maju ove godine pod okriljem Varikina studija.
Napori da se otkriju umjetnice u istoriji umjetnosti dali su značajne rezultate. Ipak, one ostaju u posebnoj fioci – žene u umjetnosti, još uvijek neintegrisane u istoriju; u najboljem slučaju, završavaju u „prepravljenoj“ istoriji. Izuzetak je Artemizija Đentileski. Zanatu ju je učio otac, Karavađov sljedbenik, što se jasno čita iz njenih slika. Često slika biblijske scene, a njena „Judita ubija Holoferna“ (1612–1613) jedno je od značajnijih djela baroknog slikarstva. Judit Lejster, holandska slikarka, bila je prva žena koja je primljena u Gildu Sv. Luke u Harlemu, lokalno udruženje zanatlija i umjetnika, a Meri Bil, engleska slikarka, prva je žena koja je pisala o slikarstvu u svom rukopisu „Opservacije“ (1663), u kojem daje uputstvo za slikanje kajsija uljanom tehnikom. U baroku se pojavljuju alegorične slike, pa nage žene pored religijskih i mitoloških ličnosti predstavljaju Istinu, Pravdu i slično.
Pornografija tad nije bila isto što i danas: nije bila jednako vulgarna. Čini se da bi se sada ove fotografije okarakterisale prije kao erotske nego kao pornografske. Svejedno, eksplicitno su seksualne, sve žene očito poziraju namjerno naglašavajući intimne djelove, u pojedinim slučajevima izazovno gledajući u kameru ili dodirujući se. Već prvi kolaži su me iznenadili: preklapanje ih ne čini više pornografskim, naprotiv, ta dimenzija nestaje, pojavljuje se sasvim drugačija atmosfera, onirična, tek ponegdje erotična, izvanzemaljska. Novonastala djevojka dobija karakter i volju, koje na originalnim fotografijama gubi usljed objektifikacije. Nisam intervenisala na samim fotografijama, ali nove slike nisu nastale sasvim slučajno: pri preklapanju tražila sam nov portret, izraz, karakter.
Foto: Detalj rada iz knjige Betwixted
Žene nisu ograničavane samo jasno propisanim pravilima u profesiji, u obrazovnim ustanovama, u galerijama, već i društvenim okolnostima. To postaje vidljivije u XIX vijeku sa pojavom pravaca koji se okreću prikazima običnog života. Marija Baškirtseva, slikarka realizma i naturalizma, u svoj dnevnik zapisuje: „Ono za čim žudim je sloboda da se krećem sama, da odlazim i dolazim, da sjedim na klupama u Vrtu Tiljerije, i posebno u Vrtu Luksemburg, da se zaustavljam i gledam umjetničke radnje, da posjećujem crkve i muzeje, da šetam starim ulicama noću; za tim žudim; a to je sloboda bez koje se ne može postati pravim umjetnikom.“ Nikol Mejers pretpostavlja da su iz tih razloga umjetnice našle mjesto u antiakademskim pokretima poput realizma i impresionizma, koji obiluju scenama iz svakodnevnog života više klase. Ograničenje slobode utiče na motive slikarki, one ne mogu posjećivati klubove i slikati scene iz noćnog života kao njihove kolege, pa slikaju svakodnevnicu žena: pletenje, ispijanje čaja, ćaskanje i materinstvo; slikaju portrete, žanr-scene i mrtve prirode. Roza Bonur je našla način da izađe iz dodijeljene uloge: kratila je kosu i zahtijevala posebnu dozvolu od policije da nosi muške pantalone da bi mogla nesmetano ići na sajmove konja i klanice, koje je posjećivala radi izučavanja životinjske anatomije. Njena monumentalna slika „Sajam konja“ (1852–1855) jedno je od bitnijih umjetničkih djela XIX vijeka. Meri Kasat, Berta Moriso, Eva Gonzalez i Mari Brakemon postaju istaknute predstavnice impresionističkog pokreta, a nemali broj tadašnjih kritičara smatra Moriso najuspješnijom u impresionističkoj grupi zbog njenog slikarskog umijeća.
Lijepljenjem dva negativa nastaju tri slike: slika ispred modifikovana slikom iza, slika iza modifikovana slikom ispred i nova slika, sačinjena od te dvije, koja je između njih. Ona ne postoji fizički, već postoji u svjetlosti. Ta međuslika dobija formu tek pri fotografisanju kolaža i kasnijem štampanju; u tom postupku slike na površini kolaža se gube. Nova slika rijetko prikazuje dvije djevojke, ali ne mislim da je jedna od njih dvije koje su prikazane, već neka nova, sačinjena od obije. O tim novim djevojkama mislila sam kao o vješticama: kombinacija golih tijela u pozi ili pokretu, dodatni par udova i očiju sa nejasnim sjenama oko njih daje određenu dozu ezoterije.
Između 1795. i 1800. Francisko Goja pravi dvije slike: „Obučena Maja“, koja prikazuje ženu koja odmara na kauču i „Gola Maja“, istu ženu u istoj pozi, ali bez odjeće. „Gola Maja“ je izazvala skandal: važi za prvu sliku koja prikazuje stidne dlake na ženskom tijelu i jedna je od prvih slika koja prikazuje golu običnu ženu, anonimnu. Maja nema opravdanje za svoju nagost, leži opušteno i samouvjereno i izazovno gleda u posmatrača, njena seksualnost je nametljiva, pa je slika smatrana pornografijom kada se pojavila. Pretpostavlja se da ju je naručio tadašnji premijer Španije, koji je jedini imao moć da naruči toliko kontroverzan motiv. Obzirom da je na snazi bila zabrana prikazivanja nagih tijela van alegorija i mitoloških tema, Inkvizicija ju je zaplijenila. „Gola Maja“ označava bitan preokret: žena je slikana samo i isključivo kao objekat seksualne želje. Godine 1866. Kurbeova slika još više potresa javnost: „Porijeklo svijeta“ stavlja žensku intimnu regiju u prvi plan. To je gotovo i jedini plan, pored košulje i grudi ne vidimo ništa drugo, izostaje i portret, a možemo reći da sa njim izostaje i identitet. Ova slika, takođe narudžbina, ipak se ne doima kao pornografska, već više kao studijska.
Bila je rijetkost da žene slikaju ženske aktove, pa je fovistkinja Emili Šarmi postala poznata upravo po njima iako ima raznovrsan opus. Na njenim slikama su modeli, prostitutke i scene iz javnih kuća. Rolan Doržele o njenom radu zapisuje: „Ona gleda kao žena i slika kao muškarac; od prvog uzima gracioznost, a od drugog snagu, i upravo to je čini tako začudnom i snažnom slikarkom koja drži pažnju.“ Metju Afron ističe da pojedini od portreta toliko podsjećaju na samu umjetnicu da bi se mogli smatrati autoportretima, a Žilijan Peri nalazi da ona svojim aktovima daje alternativu male gaze-u, jer izuzima erotsko zadovoljstvo u postupku posmatranja modela. Žena koja slika ženske aktove je bila kuriozitet, ali žena koja slika muški akt je skandal: Suzan Valadon slika sebe i svog dvadeset četiri godine mlađeg partnera kao Adama i Evu (1909), u originalu potpuno nage, ali je slikarka morala doslikati vinovu lozu na mušku intimnu regiju da bi sliku mogla izložiti na Salonu.
Dug je lanac autora i fotografisanja koji je doveo do „Betwixted“ ovakve kakva jeste: originalni fotograf, urednik magazina, naš nepoznati Jugosloven sa fotoaparatom, ja kao autorica kolaža, Aleksa Vitorović sa kojim sam oblikovala knjigu. Fotografisane su prvo djevojke, pa fotografije djevojaka u magazinima, pa kolaži fotografija fotografija djevojaka u magazinima. Iznenadilo me je što sam se u tom malo komplikovanom nizu poistovjetila sa djevojkama na fotografijama. Sa motivom originalnog i drugog fotografa nemam ništa zajedničko, ali sa njihovim postupkom itekako. Nas troje smo sa „ove strane“ - autorske, pa bih tu po prirodi stvari pripala. Sa djevojkama imam zajednički pol i rod, za koje ne smatram da me više određuju od profesije kojom se bavim. Moguće je da sam prosto naučila na raspodjelu posla, kao studentkinja koja je godinama slušala istoriju umjetnosti na akademijama. Možda do poistovjećivanja dolazi sa predispozicijom da se nađem sa one druge strane objektiva, platna ili pogleda.
Sa osnaživanjem feminističkog pokreta i feminističke umjetničke teorije u drugoj polovini XX vijeka rađa se i feministička umjetnost. Ističu se brojne umjetnice: Helen Frankentalen, Hilma af Klint, Frida Kalo, Eva Hese, Džordžija O'Kif, Marina Abramović, Barbara Kruger, Dženi Holzer, Stejsi Emin, Džudi Čikago, Sindi Šerman, Kiki Smit... od kojih se mnoge dotiču pitanja pola i identiteta u svom radu. Položajem žena u umjetnosti najeksplicitnije se bave Guerrila Girls, osnovane 1985. u Njujorku, koje su do danas ostale anonimne. Kroz razne akcije, knjige, izložbe, pop up intervencije u javnom prostoru, postere, stikere, reklame u novinama ogoljavaju seksizam i rasizam u umjetničkom svijetu. New York Times je o njima naveo da su osvijetlile prazninu između djelanja i principa, a Suzan Talman o njihovim posterima kaže da su „bili nepristojni; navodili su imena i prikazivali su statistike (skoro uvijek sa izvorom statistike, pa ih je bilo teško odbaciti). Posramljivali su ljude. Drugim riječima, uspjeli su.“
Istoričarka umjetnosti Jelena Matić u svom tekstu o knjizi piše da „u tom međuprostoru dve slike umetnica stvara neku novu sliku koja nema veze sa onim zbog čega su fotografije prvobitno nastale. Muški pogled (male gaze), na kojem se bazira cela istorija prezentacije, se ovde gasi. … Između dva negativa i pozitiva, analognog i digitalnog, ili između više značenja slike. I na kraju između muškog pogleda (prvobitnog fotografa) koji težio savršenstvu zarad fantazije i uživanja i ženskog pogleda, odnosno umetnice koja je njegov pogled manipulacijom obrisala.“
Danas, žene su integralni dio umjetničkih scena, institucija i tržišta i naočigled su ravnopravne. Po statistikama Narodnog muzeja žena u umjetnosti u Vašingtonu 2019. godine u Australiji 71 odsto diploma iz umjetnosti su dodijeljene ženama, dok je u kolekcijama državnih galerija i muzeja 33,9 odsto žena. U periodu od 2008. i 2019. na aukcijama je potrošeno 196,6 milijardi dolara na umjetnost, od čega 2 odsto za djela umjetnica. Za djela umjetnica postoji popust od 47,6 odsto na aukcijama. 45,8 odsto od aktivnih umjetnika u SAD čine žene i one zarađuju 75 centi u odnosu na dolar koji muškarac zaradi. Žene dobi od 55-64 godine zarađuju 66 centi u odnosu na dolar koji muškarac zaradi. Od živih umjetnika koje galerije u Evropi i Americi zastupaju, 13,7 odsto su žene. U muzejima su većinski zaposlene žene, ali vrlo rijetko na vodećim pozicijama. Žene su na rukovodećim pozicijama uglavnom u manjim institucijama i manjim sredinama; tri najposjećenija muzeja u svijetu (Britanski muzej (osnovan 1753), Luvr (1793) i Metropolitan (1870) nikad nisu imali direktoricu.
Tekst je nastao u okviru projekta „ROZA – Škola feminističkog i lijevog pisanja“ kojim se mlade novinarke/i žele osnažiti za pisanje o društvenim temama sa feminističkih i lijevih pozicija. Ovaj projekat, koji realizuju NVO NOVA i NVU „Žuta kornjača“, podržan je kroz projekat „OCD u Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE”, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u partnerstvu sa Fondacijom Friedrich Ebert (FES), NVO Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) i NVO Politikon mreža, i u saradnji sa Ministarstvom javne uprave i Ministarstvom Evropskih poslova Vlade Crne Gore. Projekat finansira Evropska unija a kofinansira Ministarstvo javne uprave.
Sadržaj sajta je isključiva odgovornost NVO NOVA i ne odražava stavove Evropske unije, CGO-a, partnera i saradnika na projektu