PISMENE, PROČITAJTE NEPISMENIMA!

Kada je krajem 1939. počeo masovni pokret za pravo glasa žena u Jugoslaviji, uredništvo časopisa jugoslovenskih socijalistkinja „Žena danas“ obratilo se čitateljkama apelom za podršku ovoj akciji koji se završava riječima – Pismene, pročitajte nepismenima! Taj poziv obrazovanim, emancipovanim ženama da poguraju naprijed manje obrazovane i manje emancipovane žene izražava duh solidarnosti među ženama koje je povezivalo uvjerenje da će kroz klasnu borbu stvoriti društvo socijalne pravde u kojem će žene, kao i sve do tada marginalizovane grupe, dobiti jednaku šansu. Da bi žene za to bile spremne, bilo im je potrebno političko obrazovanje. Druge žene su bile tu da im u tome pomognu.   

I lično i politički

Ženske „čitalačke grupe“ samo su jedan od mnogobrojnih oblika emancipatorskog rada žena sa ženama u Crnoj Gori i Jugoslaviji koji su se razvijali od kraja 1933. godine do početka 50-tih godina 20. vijeka, dakle tokom predratnog revolucionarnog pokreta, antifašističke i revolucionarne borbe tokom Drugog svjetskog rata i poratne obnove i izgradnje socijalističke Jugoslavije. Žene su neposredno, „na terenu“ emancipovale jedna drugu na mnogo načina, ali ženske čitalačke grupe, kao istovremo intiman, ličan i izuzetno političan oblik rada žena sa ženama predstavljaju najuzbudljiviji segment ženskog socijalističkog emancipatorskog nasljeđa.

„Mi smo, da bismo čitale i prorađivale partijski i drugi ilegalni materijal, organizovale večernja prela. Dok bismo radile razne ručne radove, jedna između nas čitala je određeni partijski materijal. Mi bismo tada odložile rad i pažljivo pratile čitača, učestvovale u diskusijama, odgovarale na pitanja i sl. Na najmanju sumnju, ako bi nam se učinilo da se neko prikrada kući, odmah smo taj materijal sklanjale na sigurno mjesto i počinjale da predemo, pletemo i radimo ostale ručne radove“.

Ovo svjedočenje opisuje rad ženskih čitalačkih grupa (koje se u izvorima još spominju kao „vaspitne grupe“ ili „kružoci“) u vrijeme ilegalnog rada Komunističke partije. Čitalačke grupe bili su prvi oblik političkog rada žena sa ženama koji je počeo da se razvija krajem 1933. i početkom 1934. godine. Nastojeći da omasovi revolucionarni pokret političkom mobilizacijom žena, Komunistička partija inicirala je osnivanje ilegalnih ženskih kružoka još u drugoj polovini 20-tih godina prošlog vijeka. Već tada se definiše struktura čitalačkih grupa – za organizovanje ženskih kružoka biće odgovorne „napredne“, Partiji bliske i obrazovane žene koje će nepismenim ženama čitati partijske direktive i naprednu štampu i sa njima „prorađivati“ te sadržaje. Sredinom 1929. godine Centralni sekretarijat žena komunista partijskim organizacijama izdaje uputstvo da osnivaju manje (od dvije do četiri žene) kružoke i vaspitne grupe. Pitanje mobilizacije žena kroz organizovanje ženskih čitalačkih grupa ponovo se aktualizuje početkom 30-tih godina kada, nakon Šestojanuarske diktature, počinje reorganizacija i jačanje Komunističke partije na cijelom prostoru Kraljevine Jugoslavije. Partijskim organizacijama ponovo se preporučuje intenzivan rad sa ženama od kojih se očekuje da formiraju ženske kružoke. Prve ženske čitalačke grupe, kojima su obuhvaćene radnice, službenice, domaćice i (nešto kasnije) seoske žene, nastale su krajem 1933. i početkom 1934. godine u Podgorici, Danilovgradu, Nikšću i na Cetinju.

Gorki, Toler, London...

Omasovljenje ženskih čitalačkih grupa od druge polovine 30-tih godina do početka 40-tih posljedica je jačanja i povećanja organizacijskih kapaciteta Komunističke partije, formiranja ženskog pokreta 1936. godine, masovnog pokreta za biračko pravo žena 1939. godine, sve većeg učešća žena u radu Partije, kao i potrebe za mobilizacijom za antifašističku bobru i otpor okupatoru. Učesnice vaspitnih grupa „prorađivale“ su članke iz naprednih i ilegalnih časopisa („Zeta“, „Žena danas“, „Slobodna misao“ i „Proleter“), političko-filozofsku literaturu („Komunistički manifest“, „Istorija SKP(b)“, „Porijeklo porodice, privatne svojine i države“, „Država i revolucija", „Žena i socijalizam“, „Osnovi marksizma“, „Dimitrovljevo držanje pred klasnim neprijateljem“), kao i književna djela Maksima Gorkoga, Tolera, Džeka Londona, Travena, Remarka itd. Učesnice čitalačkih grupa diskutovale su o istorijskom materijalizmu, razvoju radničkog pokreta, diktaturi proletarijata, pitanju ravnopravnosti žena i ekonomskim pitanjima. Kroz ovaj oblik političkog rada, žene su prihvatale marksisitički pogled na svijet i usvajale nove vrijednosti društva u nastajanju.

Ženski politički aktivizam tokom predratnog, ratnog i poratnog perioda ima različite forme: od javnih protesta, subverzivnih akcija, preko konferencija, tečajeva opismenjavanja žena, predavanja, raznovrsnih akcija koje organizuju ženske političke organizacije do različitih oblika političkog organizovanja žena. Ženske čitalačke grupe kao prvobitni, ne-masovan, entuzijastički, još uvijek ne visoko organizovan oblik međusobne ženske emancipacije prolaze kroz promjene u uslovima sve masovnijeg, raznovrsnijeg, politički organizovanijeg i u pogledu svojih zadataka sve diverzifikovanijeg ženskog političkog aktivizma kojim su od 1943. do 1953. koordinirali AFŽ i Komunistička partija.

U poređenju sa nekim docnijim, poratnim političkim praksama žena koje su bile usmjerene na proizvodnju prosvećenih majki i domaćica, ženske čitalačke grupe nam se danas čine u najvećoj mjeri netaknute procesom retradicionalizacije prije svega zbog svoje isključive usmjerenosti na transfer znanja koje je, iako ideološki ograničeno, nesumnjivo bilo emancipatorsko. Detaljna analiza socijalističkih ženskih političkih praksi pokazala bi na koji način je emancipatorski sadržaj počeo da nestaje i kombinuje se sa drugim retradicionalističkim sadržajima i kako se ovaj oblik rada prelivao u druge političke prakse, ali svakako možemo da zaključimo da u poratnim godinama postepeno bivaju sve više favorizovani oblici i sadržaji ženskog političkog rada koji afirmišu povratak žena tradicionalnim ulogama, kao i konkretnu podršku žena u rešavanjima praktičnih pitanja kao što su obnova i izgradnja zemlje.

Poput nekih drugih oblika ženskog aktivizma, i ženske čitalačke grupe nestaju sa istorijske scene 50-tih godina prošlog vijeka, kada društvo ulazi u novu fazu razvoja i kada, uostalom, jača uvjerenje da su ciljevi emancipacije žena već postignuti.