Proleterke – jedna istorija

Radnice su kući imale djecu o kojoj su morale da brinu nakon povratka iz fabrika, njihov rad bio je još manje plaćen od muškog, osim kapitalista, vlasnike fabrika koji su ih izrabljivali ponekad su protiv sebe imale i muške pripadnike radničke klase koji ih nisu željeli u fabrikama i sindikatima. Ali, one se nisu povlačile. Kad su jednom osjetile blagodet ekonomske nezavisnosti, više nije bilo odustajanja

Volimo njihova ženska trudbenička lica, ispod teških fabričkih šlemova, iza grubih industrijskih mašina, za volanima glomaznih građevinskih mašina... Istorija radnica i ženskog radničkog pokreta zasebna je grana na stablu feminističkog pokreta, jedna od najžilavijih i najuzbudljivijih. Žene radnice učile su se feminizmu same, na licu mjesta, na najteži način, bile su spremne da plate visoku cijenu za svoju emancipaciju. To izaziva poštovanje i stvara jedinstven odnos prema nasljeđu ovih žena.

Neki veliki događaji iz istorije ženskog radničkog pokreta, poput štrajka tekstilnih radnica koji je počeo u Njujorku 8. marta 1857. godine (u znak sjećanja na ovaj događaj Klara Cetkin je 1910. godine, na kongresu u Kopenhagenu, predložila da se ovaj dan obilježava kao Dan žena) snažno zapremaju kolektivno sjećanje. Ali, mnogih hrabrih radnica i događaja iz istorije ženskog radničkog pokreta više se ne sjećamo. Jedva da išta znamo, na primjer, o masovnom štrajku ruskih radnica 1917. godine iako je on bio okidač za revolucionarne događaje koji će uslijediti, ili o Luiz Mišel, Elizabet Dmitrijev, Natali Lemel ili Pauli Mink, ženama koje su učestvovale u nastanku Pariske komune 1871. godine.

Istorija ženskog radničkog pokreta piše se i dalje, stalno se dopunjava novim podacima. Ono što se nazire iz te slagalice je impresivna slika istrajne borbe radnica širom svijeta za dostojanstvene uslove u kojima će žene moći da žive i rade.

Revizija radničkog pokreta

Istorija ženskog radničkog organizovanja počinje početkom 19. vijeka kada je industrijska revolucija stvorila potrebu za radnim angažovanjem žena. Žene su ušle u fabrike i našle se tamo zajedno sa svojim muževima i braćom, dijeleći sa njima istu sudbinu izrabljene klase. Ili možda ipak ne sasvim istu sudbinu: one su kući imale djecu o kojoj su morale da brinu nakon povratka iz fabrika, njihov rad bio je još manje plaćen, a osim kapitalista, vlasnike fabrika koji su ih izrabljivali, ponekad su protiv sebe imale i muške pripadnike radničke klase koji ih nisu željeli u fabrikama i sindikatima. Ali, one se nisu povlačile. Kad su jednom osjetile blagodet ekonomske nezavisnosti, više nije bilo odustajanja. Radnice u 19. vijeku prve su otkrile da rad izvan kuće znači ekonomsku nezavisnost koja je uslov svake druge slobode, i sa te pozicije više nisu htjele da se povuku.

Radnice su brzo počele da se priključuju anarhističkim i socijalističkim organizacijama i traže bolje radne uslove i veće plate. Istorija ženskog radničkog pokreta vrvi od pobuna, ženskih štrajkova, sindikalnog ženskog organizovanja, političkog sazrijevanja žena.

Već krajem 1830-ih godina u Sjedinjenim Američkim Državama počinju da se organizuju prvi štrajkovi koje predvode žene. Tako su u fabrici pamuka Lowell Cutton Mills u Masačusetsu radnice pokrenule štrajk tražeći veće plate. Ova borba je nastavljena tokom cijelog 19. i 20. vijeka. Mnogi od tih štrajkova su zaboravljeni. Neki su, međutim, duboko upisani u kolektivnu memoriju. Tako je štrajk tekstilnih radnica u Njujorku 1857. godine učinio globalno vidljivom žensku radničku borbu, zahvaljujući i njemačkim socijalistkinjama koje su sačuvale sjećanje na ovaj događaj. Sličnu sudbinu imali su i neki drugi ženski štrajkovi poput onog u njujorškoj fabrici Triangle Shirtwaits 1909. godine, koji je upamćen kao Uprising of the 20000 (Pobuna 20000) ili štrajka tekstilnih radnika/ca u Larensu (Masačusets) iz 1912. koji je ostao poznat kao Bread and Roses strike (Štrajk hleba i ruža).

Takođe, sve je više zahtjeva da se izvrši i rodna revizija istorije radničkog pokreta kako bi uloga žena u mnogim važnim događajima bila objektivnije sagledana. To se odnosi na već spomenute velike događaje poput Pariske komune i Oktobarske revolucije, ali i na mnoge druge događaje u kojima su radnice, kako se ispostavlja, imale mnogo značajniju ulogu od one koja im se pripisuje.

Borba radnica za bolje uslove rada nastavila se i tokom 20. vijeka. U osnovi, bila je to slična borba: ponovo su nailazile na iste izazove, za osvojena prava morale su ponovo da se bore. Prvi svjetski rat ponovo je širom otvorio fabrička vrata ženama: od njih se očekivalo da popune muška radna mjesta i obezbijede funkcionisanje vojne industrije. Pa ipak, nakon završetka rata opet su ostajale bez posla i vraćene kućama. Nakon Prvog svjetskog rata, u međuratnom razdoblju, u uslovima Velike depresije i ekonomske krize, ženski radnički pokret ponovo jača. Borba žena za radnička prava traje i danas: u izmijenjenim ekonomskim i političkim uslovima, one i dalje traže iste stvari – pravo na dostojanstven rad kako bi mogle da dostojanstveno žive i kao žene i kao ljudi.

Savezi i izdaje

Radnici i radnice ostvarili su mnoge zajedničke pobjede u 19. i 20. vijeku, napravili moćne saveze, ali muška izdaja uvijek se nadnosila kao prijetnja. Radnici, vođe radničkog pokreta, pa čak ni teoretičari socijalizma nisu uvijek blagonaklono gledali na zaposlenost žena i njihovo političko organizovanje. Postojao je strah od gubitka posla: zaposlene žene su predstavljale prijetnju za radnike koji su se borili za posao i veće plate. S druge strane, patrijarhalni svjetonazori bili su čvrsto ukorijenjeni i među socijalistima i radnicima. Prudon (1809 – 1865), jedan od najvažnijih anarhističkih mislioca 19. vijeka, govorio je da postoje samo dva mjesta na kojima žena smije da se nađe: kuća ili javna kuća. Ovaj naprijateljski stav prema radnicama mogao se sresti i među predstavnicima Prve internacionale (1864 – 1876), i on će zapravo biti promijenjen tek zahvaljujući angažovanju Klare Cetkin i njemačkih socijalistkinja početkom 20. vijeka. Pa ipak, i u 20. vijeku povremeno su se javljali takvi stavovi. Tako su 1941. godine radnici fabrike Kelsey-Hays Wheel stupili u štrajk zahtijevajući otkaz za radnice, dok su se radnici United Auto Workers bunili protiv osposobljavanja žena za rad u toj fabrici.

Pokazaće se, mnogo puta, da klasna borba na kojoj su radnice insistirale ipak nije isto što i feministička, da sjeme patrijarhata može nastaviti da klija i u socijalno pravednijem društvu, ali će ta ideja da je mogućnost zaposlenja, dostojanstveng rada i ekonomski nezavisnog života žena osnovni preduslov ženske emancipacije istrajati i postati polazište socijalističkog feminizma.

Karl Marks i Friedrich Engels izložili su svoje poglede na društveni položaj žena u Komunističkom manifestu (1848), Kapitalu (1867) i Njemačkoj ideologiji (1888). Za njih, oslobađanje žena bilo je moguće samo u kontekstu oslobađanja proletarijata od kapitalističke eksploatacije. Ta ideja postala je osnovni teorijski okvir kako za djelovanje žena unutar radničkog pokreta tako i za naredna teorijsko-socijalistička razmatranja tzv. ženskog pitanja. Njemački socijalista A. Bebel (1840 – 1913) objavio je 1879. Die Frau in Sozialismus (Žene u socijalizmu), knjigu u kojoj je kazao da je žena bila rob prije nego što su se robovi uopšte pojavili i postavio osnove za dalja teorijska razmatranja položaja žena u kontekstu razvoja socijalizma.

Na kraju, njemačke socijalistkinje Roza Luksmburg i Klara Cetkin razviće dalje ove ideje i postaviti temelje za socijalistički feminizam koji rješenje za obespravljenost žena prije svega traži u poboljšanju materijalnih uslova života žena i stvaranju društva socijalne pravde i solidarnosti. Zahvaljujući prije svega radnicama, ženama koje su stvarale istoriju radničkog pokreta, socijalistički feminizam i danas ima snažne argumente sa kojima može da se zalaže za ideju da se položaj žena može mijenjati samo kroz promjenu uslova u kojima žene žive i rade i kroz zajedničku borbu za socijalnu pravdu.

Tekst je nastao u okviru projekta „ROZA – Škola feminističkog i lijevog pisanja“ kojim se mlade novinarke/i žele osnažiti za pisanje o društvenim temama sa feminističkih i lijevih pozicija. Ovaj projekat, koji realizuju NVO NOVA i NVU „Žuta kornjača“, podržan je kroz projekat „OCD u Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE”, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u partnerstvu sa Fondacijom Friedrich Ebert (FES), NVO Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) i NVO Politikon mreža, i u saradnji sa Ministarstvom javne uprave i Ministarstvom Evropskih poslova Vlade Crne Gore. Projekat finansira Evropska unija a kofinansira Ministarstvo javne uprave.

Sadržaj sajta je isključiva odgovornost NVO NOVA i ne odražava stavove Evropske unije, CGO-a, partnera i saradnika na projektu