Ono što bismo, kao teorijsko-praktični nauk, mogli preuzeti od Anđele Dejvis i drugih feministkinja i marksistkinja koje su bile zaokupljene kućnim radom jeste ideja da se do transformcije društva dolazi, između ostalog, kroz promjenu onih društvenih odnosa koji čine svakodnevicu
Na bezbrojne poslove koje zajedno nazivamo kućni rad – kupovinu namirica, spremanje hrane, održavanje kućne higijene itd. – jedna domaćica u prosjeku godišnje potroši tri do četiri hiljade sati, u koje pri tom nije uračunato vrijeme posvećeno odgajanju djece. Osim što oduzima mnogo vremena, kućni rad je još i stigmatiziran, osuđen na nevidljivost, repetitivnost i neuvažavanje: iako ga, naime, niko ne primjećuje, uvijek opazimo kada on nije obavljen.
Ovom nepobitnom, ali i dalje, nažalost, aktuelnom činjenicom Anđela Dejvis (Angela Davis), američka marksistkinja, feministkinja, aktivistkinja i predavačica na Univerzitetu u Kaliforniji, započinje svoj esej “Pristup zastarelosti kućnog rada: Perspektiva radničke klase” (The Approaching Obsolesence of Housework: A Working-Class Perspective (1981), u kojem pokušava da ukaže na problem neadekvatne teoretizacije kućnog rada. Naime, kućni rad dugo je bio teorijski zanemarivan ili smatran perifernim u kontekstu klasnog pitanja, čak i u okviru marksističke tradicije, i to njegovo ignorisanje nesporno je jedan od ključnih razloga za produbljivanja rodne i klasne nejednakosti.
Nadnice za kućni rad
U svom eseju Dejvis raspravlja o idejama koje je zagovarao pokret “Nadnice za kućni rad” (Wages for Housework) koji je nastao još 1971. godine na inicijativu italijanskih marksistkinja Mariaroze Dela Kosta (Mariarosa Della Costa) i Silvije Federiči (Silvia Federici).
Pokret “Nadnice za kućni rad” (koji aktivno djeluje do danas) zalagao se za nadnice za obavljeni kućni rad kao prvi korak ka potpunom ukidanju radne eksploatacije žena. Cilj ovog pokreta bio je raskrinkavanje tada uvriježenog vjerovanja da je kućni rad rezidualni element predkapitalističkog društva, kao i stavova libertarijanskih feministkinja da je to jedan od rijetkih oblika rada koji su ostali izvan dominacije zakona tržišta. Takođe, pokret “Nadnice za kućni rad” progresivno se zalagao i za radikalnu kritiku mačizma unutar marksističke tradicije. Članice pokreta su, naime, tvrdile da su muški predstavnici te tradicije marginalizovali pitanje kućnog rada unutar teorije o reprodukciji kapitala i da je ta marginalizacija išla ruku pod ruku sa zanemarivanjem značaja ženskog subjekta u revolucionarnoj borbi.
Kad se Silvija Federiči preselila u SAD, i ove ideje su zajedno sa njom prešle Atlantik i sredinom 70-ih godina prošlog vijeka našle plodno tlo u njenoj novoj domovini. Ova inicijativa tamo se još više razgranala, tako da su se uskoro pojavile i neke nove, sestrinske inicijative kao što su “Crne žene za nadnice za kućni rad” (Black Women for Wages for Housework), “Nadnice za lezbijke” (Wages for Lesbians) itd.
Pokret je 70-tih godina prošlog vijeka pokrenuo burnu debatu. Mišljenja o idejama za koja se pokret zalagao bila su podijeljena čak i među feministkinjama. Postojala je, naime, bojazan da bi se na ovaj način kućni rad dodatno rodno stereotipizirao. Osim toga, među manjinama koje su već bile izložene diskriminatornim politikama na državnom nivou s nepovjerenjem se gledalo na mogućnost intervencije države u sferu privatnosti: postojala je strepnja da bi to dovelo do monetizovanja međuljudskih odnosa u porodici.
Kontrarevolucionarni mehanizam
Svoje eseje, koje počinje da piše tokom služenja zatvorske kazne, Dejvis koncipira kao polazište za dijaloške rasprave na ovu temu. Ona ukazuje na kompleksnost ovog pitanja ističući da su kućni rad i briga o drugima u životima afro-američkih robinja, na primjer, imali etičku i produktivnu dimenziju revolucionarnog odbijanja ropstva. Uzimajući kao polazište Engelsovu tezu da rodna nejednakost nije postojala prije privatne svojine, Dejvis argumentuje da su u predindustrijskim društvima reproduktivni i produktivni rad bili neodvojivi, isprepleteni i jednako uvaženi. Da bi pokazala da je ideja o kućnom radu kao manje produktivnom i društveno esencijalnom zapravo zapadnocentrična tekovina, ona navodi primjer načina života nomadskog naroda Masai (Tanzanija): kakav god bio njegov sadržaj, kućni rad Masai žena uvijek je poštovan i one su tretirane kao ravnopravni članovi zajednice. Nasuprot tome, kako tvrdi Dejvis, u kapitalističkim razvijenim sredinama kućni rad ne ostavlja nikakve opipljive tragove, nema vidljive rezultate i gotovo uvijek umanjuje društveni status žene.
U svom eseju autorka nadalje propituje mogućnost radikalne transformacije kućnog rada kroz njegovo inkorporiranje u industrijsku ekonomiju. I zbilja – zašto se kućni rad ne bi profilisao kao profesionalna uslužno-privredna djelatnost? Zašto pomoć u kući ne bi bila dostupna svima umjesto što je rezervisana samo za višu klasu? I kako je moguće da ekonomija velikih razmjera, koja je sve uspjela da komodifikuje, ipak dopušta da toliki broj domaćica ostanu radno neangažovane?
Takvo što moguće je samo zato što patrijarhalno naloženom kapitalizmu odgovara da kućni rad, koji je uslov (i)za plate, ostane uspješno skriven, tako da može nastaviti da vrši svoju ključnu ulogu održavanja kvalitativno i kvantitativno zadovoljavajuće proizvodnje viška vrijednosti u daljoj akumulaciji kapitala, a da pritom ne mora biti plaćen. Oko ovoga se uglavnom slažu markisističke teoretičarke. I zaista, čini se da nema potrebe nikoga posebno ubjeđivati da su briga o drugima i kućni rad koji ulažu starateljke, majke, babe, sestre itd. zapravo elementarna poluga za kreiranje potrebne radne snage, odnosno akumulaciju kapitala kroz produktivni rad, tj. plaćeni radni odnos, i da je taj eksploatisani rad žena neizostavan dio reproduktivnog rada.
Takođe, osim za reproduktivno kreiranja radne snage, kućni rad koji obavljaju žene služi i kao jedan kontra-revolucionarni mehanizam nužan za održavanje hijerarhizovane eksploatacije sa sagorijevanjem na patrijarhat. Čistoća, toplina i uglačanost doma koja ga čeka unutar porodice kada se vrati sa posla, muškarcu omogućavaju kratkotrajni bijeg od izloženosti dominaciji svojih nadređenih na radnom mjestu. Izdajući naredbe ukućanima ili samo uživajući u blagodetima obavljenog kućnog rada, muškarac daje sebi oduška i nerijetko sprovodi onu istu vrstu dominacije kojoj je sam izložen na poslu, što ga na koncu priprema da se narednog dana vrati u korporativnu hijerahiju i nastavi biti radno ekspolatisan.
Tana Jeić, Prepletene, 2021
Seksizam u temeljima kapitalizma
Seksizam je strukturalni element kapitalističke proizvodnje i tu činjenicu ne mogu da prikriju svi napori neoliberalnog kapitalizma da se drugačije predstavi. Da bismo ustanovili prave srazmjere seksiszma koji se krije iza odbijanja da se kućni rad koji žene obavljaju valorizuje, možemo postaviti jednostavno pitanje – Šta je sve zakinuto ženama zbog ogromne količine vremena (na globalnom nivou u prosjeku četiri sata dnevno) koje odlazi na neplaćeni rad koji obavljaju?
Odgovor na to pitanje ne može, naravno, biti jedinstven. Neplaćena satnica zavisi od demografskih i klasnih činilaca: dok će ona eksponencijalno rasti u životima žena iz radničke klase koje žive u sredinama u razvoju, u životima bogatih žena (koje unajmljivanjem radne snage izmještaju kućni rad iz sfere svoje odgovornosti) vrijeme utrošeno na kućni rad može biti beznačajno. U mnogim sredinama, pa tako i u našoj, gubici koje žene trpe su ogromni. Podsjetimo se da je u nekim, ne tako davnim vremenima u našoj sredini ženama bilo uskraćivano školovanje upravo zato što se od njih očekivalo da svoje vrijeme posvete brizi o porodici i kućnom radu. Nisu nam, nažalost, nepoznate priče o ženama koje su se svim silama trudile da obezbijede školovanje svojih ženskih potomkinja da bi tako, kroz njihovo obrazovanje, nadoknadile ono što su same bile prinuđene da propuste.
Lako je, na osnovu ovakvih argumente, zaključiti da u današnjoj neoliberalnoj postfordovskoj ekonomiji nije došlo do eliminacije seksizma uprkos tome što su žene zauzele mnoga radna mjesta i dobile priliku da rade rame uz rame sa muškarcima na pozicijama koje su im do nedavno bile nedostupne. Osim što su surovo diskriminisane na radnom mjestu, manje plaćene za isti rad i izložene mobingu zbog svojih godina ili želje da imaju porodicu, žene po dolasku kući čeka najčešće nesrazmjerno podijeljena količina kućnog rada.
Rintanje do starosti
U raspravuv o neplaćenom kućnom radu takođe je važno uključiti i temu dobne diskriminacije, koju ću ovdje ilustrovati primjerom iz vlastitog iskustva sezonskog rada na recepciji jednog budvanskog hotela. Naime, svakog dana, kad bih završio posao na recepciji, vraćao bih se “na servis” kod svoje bake koja nam je redovno kuvala ručak i prala nam odjeću (najčešće bez da smo mi, ostali ukućani, od nje to tražili), tako da smo zapravo nas dvoje obavljali jedan isti posao – ja kao izvedbeni radnik na sceni – recepciji, a ona kao pješadija – servis iza kulise.
Vjerujem da u Crnoj Gori, kao i drugdje u svijetu, postoji mnogo ovakvih starijih ljudi koji nakon odrađenog punog staža ipak nisu otišli na odmor koji bi im trebao biti zagarantovan. S odlaskom u penziju oni samo prelaze u neki od novih vidova ekonomije, što se posebno odnosi na učešće u gig ekonomiji (od prodavanja na pijaci i čišćenja apartmana do, od nedavno, dostave hrane putem novih digitalnih platformi). Ali, još zastupljeniji od tog produktivnog gig rada je njihov reproduktivni rad, o kojem je riječ u ovom tekstu, koji se uglavnom odnosi na servis čuvanja unučadi, koji uključuje veliko fizičko, emotivno i intelektualno angažovanje. Tako se u uslovima sve većeg radnog angažovanja žena, neplaćeni reproduktivni rad zapravo prenosi na stariju generaciju ljudi (uglavnom žena) koji su tako primorani da rintaju sve do duboke starosti.
Samo prvi stepenik
Nadnice nisu bile revolucionarni cilj pokreta “Nadnice za kućni rad”: one su bile samo prvi stepenik revolucionarne strategije. Nadnice za kućni rad zahtijevale su se, naime, zato da bi žene dobile finansijsku nezavisnost i nanovo osvojile svoje vrijeme i energiju umjesto da uz kućni rad moraju tražiti i druge poslove: predstavnice ovog pokreta stajale su na stanovištu da je borba za plaćeni kućni rad istovremeno borba protiv ženskog nadničarenja. Na ovaj način, one su htjele da razotkriju odnose moći koji se kriju iza ne/plaćenosti rada – plata, kao i njen izostanak (u slučaju kućnog rada) ovdje zapravo predstavlja mjernu jedinicu eksploatacije. Na kraju, očekivalo se da bi rješavanjem ovog pitanja kapitalom uzrokovana podjela među proletarijatom mogla biti smanjena, a mogućnost klasnog ujedinjenja povećana.
Industrijalizacija kućnog rada koju je zagovarala Anđela Dejvis bila je česta tropa optimističnih futurističkih projekcija popularne kulture 60-ih godina, dok se danas, ako izuzmemo komodifikaciju ovakvih projekata u reklamnoj industriji, ona pojavljuje samo u nekim ekonomskim eksperimentima skandinavskih država. Takođe, treba uzeti u obzir da ove ideje sa sobom nose i određene kontroverze – ukoliko bi one bila sprovedene u djelo, ljudi koji bi obavljali te poslove, iako bi oni bili plaćeni, ipak bi bili osuđeni na otuđeni, repetitivni i stigmatizirani rad.
Snaga ideja Anđele Dejvis ne leži možda toliko u konkretnim predlozima za rješenje problema koliko u njenim pozitivnim vizijama kolektivnog organizovanja reproduktivnog rada. Pritom, te vizije uopšte ne djeluju toliko nedostižno, barem ne nama koji smo prošli kroz iskustvo socijalizma. Riječ je o radničkim i studentskim menzama, funkcionalnim i dostupnim vrtićima, uključivom decentralizovanom školstvu, staračkim domovima, razvijenoj bolničkoj infrastrukturi i onome što možda predstavlja uslov da se sve to ostvari – solidarnosti. Iako tranziciono devastirana i pretvorene u sopstvenu ljušturu, ova infrastruktura, uspostavljena u doba socijalizma, i danas igra važnu ulogu u našim životima, omogućavajući nam školovanje, liječenje i emancipaciju.
Teoretičarke koje su djelovala u intersekciji marksizma i feminizma nastojale su da prisvoje marskističku analizu reprodukcije radne snage i prošire je uključivši u nju analizu reproduktivnog rada koju je Marks izostavio. One su ukazale na određenu isključivost u Marksovim konceptima rada i revolucionarnog subjekta, to jest na njegovo ignorisanje važnosti kućnog rada u procesu akumulacije kapitala. Neposredna mizoginija kojoj je bila izložena Roza Luksemburg od strane drugova marksista u momentu kada je iskoračila sa sličnom tezom u svom djelu “Akumulacija kapitala” omogućila je, vijek kasnije, novoj generaciji feministkinja i marksistkinja, među kojima je i Anđela Dejvis, da argumentovano utemelje tu kritiku u disciplinu marksizma.
Ono što bismo, kao teorijsko-praktični nauk, mogli preuzeti od Anđele Dejvis i drugih feministkinja i marksistkinja koje su bile zaokupljene kućnim radom jeste ideja da se do transformcije društva dolazi, između ostalog, i kroz promjenu onih društvenih odnosa koji čine svakodnevicu, među kojima se sa sigurnošću ističe kućni rad. Danas tu ideju i dalje zagovaraju mnoge feministikinje u svijetu, ali i na post-jugoslovenskom području. Feministička borba danas se pokazuje kao ključni element za građenje mreže solidarnosti upravo zato što ona potkopava društvene obrasce i institucije koje zavise od perpetuiranja nejednakosti i nepravde.
Tekst je nastao u okviru projekta „ROZA – Škola feminističkog i lijevog pisanja“ kojim se mlade novinarke/i žele osnažiti za pisanje o društvenim temama sa feminističkih i lijevih pozicija. Ovaj projekat, koji realizuju NVO NOVA i NVU „Žuta kornjača“, podržan je kroz projekat „OCD u Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE”, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u partnerstvu sa Fondacijom Friedrich Ebert (FES), NVO Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) i NVO Politikon mreža, i u saradnji sa Ministarstvom javne uprave i Ministarstvom Evropskih poslova Vlade Crne Gore. Projekat finansira Evropska unija a kofinansira Ministarstvo javne uprave.
Ovaj tekst je 1. dio eseja “Revolucija u domaćinstvu”
Sadržaj sajta je isključiva odgovornost NVO NOVA i ne odražava stavove Evropske unije, CGO-a, partnera i saradnika na projektu.