OKOLIŠANJE OKO PORNOGRAFIJE

Ideje o uticaju pornografije na silovanja u Bosni i Hercegovini (1992-1995) koje je plasirala američka pravnica i feministkinja C. MacKinnon mogu biti osporavane u nekim svojim aspektima, ali to ne umanjuje značaj pitanja koje ona postavlja, a koje jednostavno glasi: Da li pornografija – onakva kakva jeste, ne onakva kakvom je zamišljaju neke feministkinje – pomaže ženama da se oslobode seksualnog nasilja i zauzmu dostojanstveno mjesto u svijetu? Ili im, naprotiv, odmaže?

Silovanje i seksualno zlostavljanje žena oduvijek je povezano sa ratovima. Osim što je služilo za „opuštanje umornih ratnika“, silovanje je uvijek imalo, i ima i dalje i svoje simboličko značenje – silovanjem žena siluju se „majke (neprijateljske) nacije“ i interveniše se u neprijateljski genetski materijal i nacionalni identitet.

Ipak, tek devedesetih godina 20. vijeka silovanje je identifikovano kao ratno sredstvo. Rat u Bosni i Hercegovini (1992-1995) prvi je rat u istoriji u kojem je silovanje i u pravnom smislu tretirano kao sredstvo etničkog čišćenja. Nešto kasnije silovanje je takođe prepoznato kao sredstvo genocida i u Ruandi (1994).

Slučaj Jugoslavije: pornografija i rat

Na marginama ovih međunarodno-pravnih promjena, rat u Bosni otvorio je još jedno pitanje – da li je i na koji način pornografija odgovorna za seksualno nasilje nad ženama u ovom ratu?

Ovo pitanje postavila je američka radikalna, anti-pornografska feministkinja i pravnica Catharine MacKinnon. Ona je tvrdila da je rat u Bosni bio prvi rat koji je koristio pornografiju kao sredstvo za vršenje genocida. U tekstu „Turning Rape Into Pornography: Postmodern Genocide“ (Pretvaranje silovanja u pornografiju: postmoderni genocid) ona je nakon detaljnog istraživanja – u kojem je priložila brojna svjedočenja i ispovijesti žrtava iz brojnih izvora, uključujući suđenja – iznijela teoriju da su seksualna mučenja u logorima koje je srpska vojska vršila nad ženama tokom rata u BiH bila pornografska, dakle namijenjena drugoj muškoj publici.

Procijenjeno je da je u Bosni i Hercegovini tokom ratova 1992-1995 silovano između 20 i 50 hiljada žena. Postojali su logori za silovanje kao organizovane jedinice za mučenje žena. Neke žene silovane su sve dok ne bi ostale trudne. Druge su ubijane nakon mučenja. One koje su preživjela nikad se nisu oporavile od psiho-fizičkih trauma. Ono na čemu insistira MacKinnon je, međutim, pornografski karakter tih silovanja. Upravo je pornografski „program“, kako ona tvrdi, korišten kao sredstvo za ostvarivanje različitih ciljeva, od podsticanja solidarnosti među vojnicima i „bodrenja“ nacionalističkog srpskog duha do impregnacije žena bosanske i hrvatske nacionalonosti i urušavanja normalne svakodnevice.

Do rata u Bosni, kako kaže MacKinnon, „svijet nikad nije vidio da se seks koristi tako svjesno, cinično, razrađeno, otvoreno, sistematično, sa tolikim nivoom tehnološke i psihološke sofisticiranosti, kao način da se uništi cijela grupa ljudi“. Nivo objektivizacije, mizoginije, psiho-fizičkog mučenja i poniženja koje su žene doživljavale u logorima za silovanje tokom rata u Bosni je zapanjujući. U svom tekstu ona detaljno opisuje prostorije u kojima se pale jarka svjetla iznad stolova predviđenih za silovanje. Muškarci su gotovo uvijek okupljeni u grupi koja posmatra čin silovanja, vrijeđajući i dodatno zlostavljajući žrtvu, što se sve snima.

Jesu li krive „duplerice“?

MacKinnon ovo objašnjava činjenicom da je u Jugoslaviji postojalo slobodno tržište pornografije, te da se tokom suđenja silovateljima saznalo da su kod nekih zlostavljača otkrivene hrpe pornografskih jugoslovenskih magazina. Jugoslovensko je društvo, kako tvrdi, bilo duboko ogrezlo u mizoginiju i seksualnu objektivizaciju žena, o čemu svjedoči i podatak da su se čak i poznate mlade umjetnice ili druge istaknute žene slikale za naslovnice pornografskih i erotskih magazina. Dok je u jugoslovenskom društvu naizgled vladala utopija, koja je uključivala i bratstvo i jedinstvo i ravnopravnost žena kao politički cilj, u njegovim dubinama pripremao se teren za nezamisliva krvoprolića i zločine kojima će uskoro biti izložene na desetine hiljada žena. U tom smislu se zločini nad ženama tokom rata u Bosni, prema njenom mišljenju, mogu posmatrati kao nastavak normalizovane objektivizacije žena koja je tiho ključala u jugoslovenskom društvu decenijama.

Ideje MacKinnon osporavane su više puta. Između ostalih, sa njima je polemisala jugoslovenska, a potom (nakon raspada Jugoslavije) i hrvatska feministkinja, novinarka i antiratna aktivistkinja Vesna Kesić (1948-2020). Ona je optužila MacKinnon za potpirivanje etničke netrpeljivosti među jugosloveneskim narodima, jednostranost i neobjektivnost (u njenom tekstu se, naime, ne spominje silovanje srpskih žena). Nadalje, Kesić je, kao takođe spornu, kritikovala osnovnu ideju na kojoj MacKinnon gradi svoju teoriju – da su pornografija i mizoginija u Jugoslaviji bile svepristuna pojava.

Danas znamo da je jugoslovenska popularna kultura, balansirajući između Istoka i Zapada, integrisala pornografske sadržaje i da je „laka pornografija“ – koja je uključivala i „duplerice“, fotografije razgolićenih žena na dvije strane, koje se od osamdesetih godina prošlog vijeka pojavljuju u tzv. ozbiljnim magazinima – bila normalizovana u jugoslovenskon društvu. Ali, da li je ona zaista mogla uticati na seksualno ratno nasilje 90-tih godina u Jugoslaviji? I da li pornografija uopšte ima takav uticaj?

Beskrajna feministička diskusija

Staro pitanje o povezanosti pornografije i seksualnog nasilja nad ženama i dalje izaziva kontroverze. Saglasnost oko ovog pitanja ne postoji ni među samim feministkinjama. Oni koji su upućeniji u istoriju feminizma i feminističkih polemika znaju da feministička rasprava oko prihvatljivosti pornografije, koja je počela 70-tih godina prošlog vijeka, u doba seksualne revolucije – još nije završena. Iz ove rasprave proistekle su dvije suprotstavljene feminističke struje. Dok su anti-pornografske feministkinje – čije su najprominentnije predstavnice, osim same MacKinnon, bile Andrea Dworkin, Gail Denies i Robin Morgan – tvrdile da je pornografija u svojoj osnovi nasilna, da reprodukuje mizoginiju i ponižava žene, seks-pozitivne feministkinje (Susie Brights, Wendy McElroy, Nina Hartley i druge) smatrale su da pornografija vodi seksualnom oslobođenja žena.

Tokom prvih decenija ova polemika vođena je sa argumentima koji su osim analize pornografskih sadržaja uključivali i pitanja položaja žena u industriji seksa, njihove eksploatacije i povezanosti neoliberalnog kapitalizma sa pornografijom. Ali, ova diskusija je vremenom postajala sve uproštenija i isključivija, sve dok se nije preselila na društvene mreže, dobila dopadljivu postfeminističku lakoću i dok utemeljenost argumenata nije zamijenio broj lajkova.

Iako može izgledati da su ideje anti-pornografskih feministkinja (kao puritanske, anti-liberalne, radikalne, staromodne i „osiromašujuće“ za ženu) otjerane u prošlost, teško je iskreno povjerovati da je sa pornografijom sve u redu i da ona zaista doprinosi seksualnom i bilo kakvom oslobađanju žena, kako to poručuje neoliberalni feministički diskurs.

Danas, kada su su stasale prve generacije rođene u 21. vijeku, kojima je tokom razvojnih godina pornografija bila dostupna jednim klikom, imamo svjedočanstva koja potvrđuju da hardcore pornografija značajno oblikuje ideju o seksualnosti među mladim ljudima. Amia Srinivasan, profesorica na Univerzitetu u Oksfordu u svojom eseju „Talking to My Students About Porn“ navodi da savremene generacije naročito muških studenata izreda navode da su seksualnost „učili“ preko pornografije, da ona za njih nije samo sredstvo za kratkotrajno seksualno zadovoljstvo, već prije svega „bukvar“ o tome šta i kako treba raditi. Ona navodi da su njene heteroseksualne studentkinje izreda frustrirane i ogorčene na mladiće sa kojima se sreću zbog njihovih nerealnih i ponižavajućih seksualnih zahtjeva, ali da ni same ne znaju šta je tome alternativa.

Pornografsko nasilje tako postaje integralni dio seksualnosti u percepciji mladih ljudi. Seksualno iskustvo se pornografizuje, to jest otuđuje od bilo kakvog ljudskog sadržaja. Pornografija ne dehumanizuju samo žene, kako to tvrde anti-pornografske feministkinje: dehumanizuju se i muškarci i sama seksualnost.

O ukusima se ne raspravlja

Tražeći način da spasu pornografiju od ovakvih optužbi, seks-pozitivne feministkinje su se još 70-tih godina upustile u projekat produkcije tzv. feminističke pornografije koja bi, nasuprot postojećoj pornogradiji koja reflektuje patrijarhalnu seksualnu imaginaciju i volju za dominacijom, bila izraz ženske seksualne želje. Pionirka feminističke pornografije bila je američka producentkinja i rediteljka Candide Royalle. Danas, takvi sadržaji dostupni su na mnogim web stranicama.

Ali, feministička pornografija nije potisnula „klasičnu pornografiju“ i dovela do seksualnog oslobođenja žena. Čini se da je ženska seksualna imaginacija interorizovala, to jest usvojila patrijarhalnu. Ovdje bi valjalo spomenuti da čak ni jedna tako smjela feministkinja i spisateljica kakva je Elfride Jelinek (podsjetimo se da je ona autorka „Pijanistkinje“) nije uspjela da smisli pornografiju u kojoj bi se žena pojavila kao subjekt želje. Kada je počela da piše roman „Požuda“, namjera joj je bila da napiše „ženski pornografski roman“. Ali, u tome, prema sopstvenom priznanju, nije uspjela. Pornografija je prosto patrijarhalna stvar. Čim u pornografski sadržaj uvedemo seksualni odnos koji nema element nasilja, koji je dvosmjeran, on zapravo prestaje da bude pornografski i postaje „samo erotski“.

Možemo dokazivati svoju savremenost, prilagodljivost i liberalnost time što ćemo tvrditi da pornografija, kakvi god bili njeni sadržaji, ima pravo na postojanje i da niko nema pravo da određuje ženama u čemu će da uživaju. Nema sumnje da mnoge žene vole pornografiju, čak i onu u kojoj su predstavljene kao predmeti, ponižavane ili čak izložene nasilju. Ali, da li smo spremni da pred tim zaćutimo i odreknemo se cjelokupnog nasljeđa feminističke borbe da bismo potvrdili da svako ima pravo da bira po sopstvenoj želji i da se „o ukusima ne raspravlja“.

Ideje o uticaju pornografije na silovanja u Bosni koje je plasirala MacKinnon mogu biti osporavane u nekim svojim aspektima, ali to ne umanjuje značaj pitanja koje ona postavlja, a koje jednostavno glasi: Da li pornografija – onakva kakva realno jeste, a ne onakva kakvom je zamišljaju neke feministkinje – pomaže ženama da se oslobode seksualnog nasilja i zauzmu dostojanstveno mjesto u svijetu? Ili im, naprotiv, odmaže?