„Nema i ne može biti nekakvog jedino prihvatljivog oblika feminizma, intersekcionalnog ili ma kog drugog. Sintagme poput ove upućuju na temeljno nerazumijevanje toga što feminizam jeste, može ili treba biti. Feminizam nije, nikada nije bio niti bi ikada trebao biti monolitna i unificirana teorija, a još manje praksa“.
Intersekcionalni feminizam je pojam na koji sve češće nailazimo u feminističkim teorijskim i političkim praksama. Shvatamo da je riječ o nastojanju da se izvori opresija kojima su žene izložene pokušaju sagledati kompleksnije i sveobuhvatnije nego što je to slučaj u nekim savremenim interpretacijama koje ih svode na rodne i kulturne. O tome šta znači taj pojam i za šta se intersekcionalni feminizam zalaže razgovaramo sa filozofkinjom, feminističkom teoretičarkom, mirovnom i feminističkom aktivistkinjom Paulom Petričević.
ROZA: Možete li nam pojasniti o čemu zapravo govorimo kada govorimo o intersekcionalnom feminizmu?
P. PETRIČEVIĆ: Možemo da pođemo od same etimologije koja nam u ovom slučaju može biti od koristi: termin intersection koji označava raskršće ili tačku ukrštanja dobro ilustruje temeljni uvid toga novog pristupa i novu istraživačku paradigmu u razumijevanju, razotkrivanju i demontiranju križajućih sistema moći pod čijim režimima živimo značajno različita iskustva u zavisnosti od boje naše kože, pola, roda, seksualne orijentacije, ali i klase, sposobnosti, starosti, zemlje u kojoj živimo, mjesta porijekla, obrazovnog nivoa i sl.
Drugim riječima, intersekcionalnost je okasnilo ime za prevođenje pojačavajućeg efekta iskustva višestruke diskriminacije u teorijski interpretativni okvir. Ovo iskustvo, koje su dugo dijelile žene koje se nisu mogle identifikovati sa paradigmatskim subjektom feminizma, partikularnim iskustvom bijelih, cis, hetero, obrazovanih žena srednje klase koje se univerzalizovalo u navodno jedinstveno i opštevažeće iskustvo ženske opresije per se – našlo je izražaj u pobuni na teorijskoj/epistemološkoj, ali i praktičnoj ravni. Intersekcionalizam predstavlja jedan od uspjelijih odgovora na ovaj izazov.
Intersekcionalnost je kao važan teorijski koncept u feminističku teoriju uvela Kimberli Krenšo (Kimberlé Crenshaw) krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, koja ju je odredila kao multidimenzionalnost životnog iskustva marginalizovanog subjekta, odnosno kao sadejstvo različitih sistema moći čija međusobna interakcija pojačava učinke pojedinačnih opresija. Pa ipak, važnost onoga što će kasnije Krenšo nazvati intersekcionalnošću prve su formulisale članice Combahee River Collective-a još 1977. godine kada su frontalno, manifestom, odnosno izjavom ili stejtmentom, napravile otklon od esencijalističke teorije drugog vala feminizma u SAD, njenog neuspijevajućeg i podbacujućeg univerzalizma. Mnoge su feministkinje ”ujedinjenog drugog vala” tvrdile da smo sve, samim tim što smo u biološkom smislu žene, žrtve patrijarhata na isti način. Ovaj neopravdani zaključak bio je, kako neke teoretičarke tvrde, ”mjesto pucanja svih teorijskih nastojanja drugog talasa” (Zaharijević).
ROZA: Da li je ideja intereskcionalnosti integrisana u savremeni mejnstrim feminizam ili je riječ o nekoj vrsti alternative koja još traži svoje mjesto?
P. PETRIČEVIĆ: Odgovor na to pitanje zavisi od toga kako ćemo odrediti feminizam glavnog toka. To uvijek zavisi od konkretne situiranosti, perspektive, prirode političkog sistema u okviru kog se operiše, prvog reda protivnika ili saveznika, od puno faktora... Najčešće je riječ o u državni aparat integrisanoj inačici liberalnog ili čak neoliberalnog feminizma koja je, usudiću se reći, namjerno slijepa za potencijal i važnost intersekcionalnog pristupa, upravo stoga što potencira jednonosni okvir i diskriminaciju razumijeva samo i jedino na osnovu roda, propuštajući pritom kroz prste sve ostale ose i osnove diskriminacija koje se međusobno naslanjaju, osnažuju i dodatno potenciraju.
Pustimo da nas bel hoks (bell hooks) podsjeti da su svi oblici opresije povezani i da se jedan oblik dominacije ne može ukinuti dok drugi ostaju netaknuti. Za mene je to jedna od najprivlačnijih formulacija feminističkog kreda, uslovno rečeno. Ovaj maksimalistički zahtjev skicira horizont transnacionalne i intersekcionalne feminističke borbe za emancipaciju, borbe koja mora početi unutar samoga feminizma kojeg je prethodno potrebno ”obestemeljiti” (Batler/Butler), lišiti ga samorazumljivih pretpostavki i time uvećati mogućnost življivog života za one koji žive na marginama.
ROZA: Mislite li da nas naša sopstvena pripadnost određenoj klasi, kulturi, obrazovnom profilu, životnoj dobi ili religiji čini manje ili više spremnim da uvažimo intersekcionalnu perspektivu?
P. PETRIČEVIĆ: To nije nužno, ali je vjerovatno budući da nas življeno iskustvo višestrukih diskriminacija koje se međusobno amplificiraju i svakim novim križanjem dodatno osnažuju i otežavaju može učiniti osjetljivijim, senzibiliziranijim za ovaj aspekt mnoštvene opresije koja čitave redove, odnosno aspekte identiteta može učiniti nevidljivim i irelevantnim u hladnim očima zakona, a osjetnim i bolnim u iskustvima višestruko potlačenih. Intersekcionalnost se prije svega odnosi na razotkrivanje neesencijalističke prirode rodnog identiteta, na metodologiju i istraživačku paradigmu (Kuper/Cooper), strategiju čitanja (Smit/Smith), koja ima za cilj razotkrivanje i trasformiranje umreženih i ukrštenih sistema moći.
ROZA: Povremeno, pojave se nove tendencije u okviru feminističkih teorija i politika, i onda se često dogodi da se one prihvataju kao „jedino prihvatljiv oblik feminizma“. Da li mislite da je ideja intersekcionalnosti takođe izložena toj opasnosti?
P. PETRIČEVIĆ: Za mene nema i ne može biti nekakvog ”jedino prihvatljivog oblika feminizma”, intersekcionalnog ili ma kog drugog. Sintagme poput ove upućuju na temeljno nerazumijevanje toga što feminizam jeste, može ili treba biti. Feminizam nije, nikada nije bio niti bi ikada trebao biti monolitna i unificirana teorija, a još manje praksa. Nije nužno da do konsenzusa pregovaramo i usklađujemo naša različita razumijevanja feminizma, ali hajde da mislimo o njihovim implikacijama i učincima, o tome kako oni utiču na konkretne živote žena i odnose moći u društvu, da to analiziramo i procjenjujemo. Mislim da je intersekcionalnost dala snažan impuls destabilizaciji drugovalnih ”svetih krava”, da je (ne doduše samostalno) iščašila kategoriju žene iz neosnovanih univerzalizacija partikularnih privilegovanih iskustava i suočio je sa živim stvarnostima mnogostrukih opresija koje jednoosna ispredanja roda jednostavno nisu u stanju niti da počnu razumijevati, a još manje mijenjati.
ROZA: Da li je intersekcionalni pristup na bilo koji način uključen u feminističke teorijske i političke prakse u Crnoj Gori, bilo da je riječ o institucijama koje sprovode politike rodne ravnopravnosti ili djelovanju crnogorskih feministkinja?
P. PETRIČEVIĆ: Uvid o međusobnoj povezanosti svih oblika opresija i dominacije prisutan je i bez sumnje zastupljen kod crnogorskih feminističkih teoretičarki i aktivistkinja, pa i nekih teoretičara i aktivista, ali njih, kao što možda i sami znate, nema baš mnogo. Ono što nam nedostaje su feminističke studije, ženske studije ili studije roda koje bi na angažovani i interdisciplinarni način mogle da oprobavaju ove metodološke paradigme i primjenjuju ih u crnogorskom kontekstu. Opasnost koju površno razumijevanje intersekcionalnosti donosi nisu male, a pomenuću samo tokenizam, koji je u dijametralnoj suprotnosti sa osnovnom namjerom intersekcionalističkog pristupa, ne samo onog 21. vijeka, već i onog o kojem je govorila Krenšo tvrdeći da intersekcionalnost nije tek neka nova totalitarizujuća teorija identiteta, već napor da se učini vidljivim i čitljivim proces društvene marginazilacije po različitim osama. I intersekcionalnost se, kao i najrazličitiji pokušaji rekonceptualizacije odnosa dominacije, u procesu površnog razumijevanja i sediranog tumačenja nerijetko sparušava u tokenizam, esencijalističku getoizaciju identiteta tako daleku od telosa intersekcionalnosti same.
Razgovarala: Darja Miljanić
Tekst je nastao u okviru projekta „ROZA – Škola feminističkog i lijevog pisanja“ kojim se mlade novinarke/i žele osnažiti za pisanje o društvenim temama sa feminističkih i lijevih pozicija. Ovaj projekat, koji realizuju NVO NOVA i NVU „Žuta kornjača“, podržan je kroz projekat „OCD u Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE”, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u partnerstvu sa Fondacijom Friedrich Ebert (FES), NVO Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) i NVO Politikon mreža, i u saradnji sa Ministarstvom javne uprave i Ministarstvom Evropskih poslova Vlade Crne Gore. Projekat finansira Evropska unija a kofinansira Ministarstvo javne uprave.
Sadržaj sajta je isključiva odgovornost NVO NOVA i ne odražava stavove Evropske unije, CGO-a, partnera i saradnika na projektu